Co to jest dysleksja ?

Termin dysleksja pochodzi od greckiego morfemu dys – (trudny) i lexios (należący do mowy). Po raz pierwszy został on użyty w 1887 r. przez Berlyna w celu określenia unikalnej formy zaburzeń uczenia się, charakteryzującej się dużymi trudnościami czytania i głoskowania słów, pomimo standardowej instrukcji1 .

Dysleksja charakteryzuje się specyficznym i znacznie utrudnionym rozwojem umiejętności czytania. Jeśli dotyczy ona dziecka, mówimy o dysleksji rozwojowej. Dyslektykowi mylą się kształty, dźwięki, podobne litery i podobne brzmieniowo głoski. Przyczyną tego zaburzenia jest nieharmonijny rozwój w sferze poznawczej. Niektórzy badacze wskazują na kwestie biologiczne, niektórzy genetyczne, jeszcze inni na uszkodzenia w obrębie OUN (ośrodkowy układ nerwowy) w okresie płodowym i okołoporodowym.

Dysleksja oznacza trudności z przetwarzaniem informacji, które objawiają się w postaci problemów z czytaniem, głoskowaniem i pisaniem. W większości przypadków trudności te można zauważyć w następujących obszarach:

• Rozpoznawanie i zapamiętywanie słów.
• Wykonywanie poleceń.
• Przestrzeganie kolejności liter w słowach, słów w zdaniach, zdań w tekście.
• Rozpoznawanie i rozumienie tego, co się słyszy lub czyta (przetwarzanie słuchowe i wzrokowe)
• Popełnianie błędów ortograficznych i gramatycznych
• Organizacja
• Często towarzysza im inne problemy takie jak problem z koordynacja, dyskalkulia, dysgrafia, nadaktywność, problemy wzrokowe, itp.
• Niska samoocena i motywacja.

Definicja i formy dysleksji

Dysleksja to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci o prawidłowym rozwoju intelektualnym. Spowodowane są zaburzeniami niektórych funkcji poznawczych, motorycznych i ich integracji, uwarunkowanymi nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nerwowego.

W Polsce specyficzne trudności w uczeniu się występują w zakresie:

• DYSLEKSJI - trudności w czytaniu (zaburzenia zarówno tempa i techniki czytania jak i stopnia rozumienia treści).
• DYSGRAFII - niski poziom graficzny pisma (brzydkie, „koślawe” litery, trudności z utrzymaniem się w liniaturze, nierówne litery w wyrazach).
• DYSORTOGRAFII - trudności z opanowaniem poprawnej pisowni (dziecko popełnia błędy - nie tylko ortograficzne - mimo dobrej znajomości zasad pisowni).
• DYSKALKULII – trudności w przyswajaniu wiedzy i umiejętności matematycznych (dziecko charakteryzuje się niskim poziomem rozumowania operacyjnego, ma kłopot z przyswajaniem pojęć abstrakcyjnych takich jak np. liczba, wielkość, proporcja itp.).

Typy dysleksji

Trudno mówić jest tylko o jednym czynniku, który jest przyczyną dysleksji. Należy raczej wskazywać na wielopłaszczyznowość tego zaburzenia. Niektórzy autorzy wyróżniają typy dysleksji w zależności od stopnia i zakresu dysfunkcji:

• dysleksja typu wzrokowego - u podłoża której zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej, powiązane z zaburzeniami koordynacji wzrokowo–ruchowej i wzrokowo-przestrzennej,
• dysleksja typu słuchowego - uwarunkowana zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy, najczęściej powiązana z zaburzeniami funkcji językowych,
• dysleksja integracyjna -w przypadku, gdy poszczególne funkcje nie wykazują zakłóceń, natomiast zaburzona jest ich koordynacja, czyli występują zaburzenia integracji percepcyjno-motorycznej,
• dysleksja typu mieszanego- gdy występują zaburzenia zarówno w percepcji słuchowej słowa, pamięci sekwencyjnej słuchowej, percepcji wzrokowej wyrazów, wzrokowej pamięci sekwencyjnej, pamięci wzrokowo-słuchowej oraz wyobraźni przestrzennej .

Symptomy dysleksji

W zakresie czytania symptomami dysleksji mogą być:

• trudności z podziałem słowa na sylaby, złączeniem sylab w słowo;
• przekręcanie wyrazów;
• odczytywanie krótkich wyrazów od tyłu;
• pomijanie, dodawanie wyrazów;
• pomijanie lub ponowne odczytywanie linijek tekstu;
• gubienie miejsca, w którym się czyta;
• pomijanie interpunkcji;
• niewłaściwa intonacja czytanego tekstu;
• czytanie wolne, niepłynne, nierytmiczne;
• niski poziom zrozumienia przeczytanego lub wysłuchanego tekstu;
• trudności z wyszukaniem najważniejszych myśli w tekście;
• problemy z zapamiętaniem informacji zawartych w przeczytanym lub wysłuchanym tekście.

W obszarze pisma o dysleksji mogą świadczyć:

• nieprawidłowy chwyt narzędzi pisarskich;
• zaburzenia tonusu mięśniowego dłoni, nadgarstka;
• wolne tempo pisania;
• za duże, za małe połączenia między literami, cyframi;
• brak wiązania liter ze sobą;
• pomijanie znaków diakrytycznych (kropka, haczyk) nad i pod literami;
• deformowanie kształtu liter, cyfr;
• nieczytelne pismo;
• opuszczanie, dodawanie, przestawianie (inwersje) kolejności liter w wyrazie;
• mylenie, zwierciadlane odwracanie liter, cyfr podobnie wyglądających;
• zapisywanie wyrazów od prawej do lewej strony;
• pismo lustrzane;
• niewłaściwy dobór liter do zapisu głosek podobnych fonetycznie;
• pisanie zgodne z wymową, a nie z ortografią;
• niewłaściwe stosowanie małych i dużych liter;
• dodawanie, pomijanie, przestawianie kolejności wyrazów w zdaniu;
• opuszczanie końcówek wyrazów;
• zapisywanie wyrazów w różny sposób w tej samej pracy;
• brak lub niewłaściwe stosowanie interpunkcji;
• nieprawidłowe rozmieszczenie tekstu w przestrzeni, problem z zachowaniem marginesu.

W odniesieniu do rysowania i wykonywania innych prac plastycznych dysleksję mogą oznaczać:

• szybka, duża męczliwość ręki;
• niska precyzja ruchów dłoni, palców;
• słaba koordynacja oka i ręki;
• rysunki uproszczone, schematyczne, pomijające detale;
• zakłócenia proporcji elementów umieszczonych w pracy plastycznej;
• niewłaściwe rozplanowanie, zaburzona kompozycja prac plastycznych;
• błędny kierunek podczas rysowania i odtwarzania figur, wzorów.

W zakresie motoryki na dysleksję mogą wskazywać:

• opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy;
• niska sprawność i koordynacja ruchowa w zakresie motoryki dużej i małej;
• ogólna niezgrabność ruchowa;
• trudności z wykonaniem złożonych, sekwencyjnych czynności ruchowych – np. układów gimnastycznych, kroków tanecznych (dyspraksja).

W odniesieniu do pamięci objawami dysleksji mogą być:

• trudności w zapamiętywaniu wierszyków, piosenek, nazw, nazwisk, dat, terminologii, numerów telefonów, adresów, liczb, tabliczki mnożenia;
• problemy z zapamiętywaniem dłuższych, złożonych poleceń;
• trudności z przypominaniem sobie znanych słów;
• utrudnione zapamiętywanie nowych słów;
• gubienie wątku podczas pisania wypracowań.

W aspekcie mowy i komunikacji werbalnej o dysleksji mogą świadczyć:

• opóźnienie rozwoju mowy;
• mylenie podobnie brzmiących głosek, sylab, słów;
• przekręcanie, zmiana brzmienia trudnych, długich wyrazów;
• problemy z poprawną wymową nowo poznanych słów;
• błędy gramatyczne (agramatyzmy);
• ograniczony zasób słownictwa czynnego;
• trudności z budowaniem dłuższych, złożonych wypowiedzi;
• zaburzone rozumienie mowy w hałasie.

Objawy dysleksji

Dysleksja może objawiać się na wiele innych sposobów, a także może występować we wszystkich sferach funkcjonowania dziecka.

Do jej objawów mogą należeć również:

• nieprawidłowa orientacja w czasie, trudności w określaniu stosunków chronologicznych, problemy w zakresie gospodarowania czasem;
• zaburzenia orientacji w schemacie ciała i przestrzeni, trudności z określaniem stosunków przestrzennych, mylenie kierunków;
• nadwrażliwość na bodźce słuchowe, męczliwość w głośnym środowisku;
• nieprawidłowości we wzrokowym wyróżnianiu elementów z całości, syntetyzowaniu elementów w całość;
• utrudnione wzrokowe rozróżnianie podobnych kształtów;
• problemy z odwzorowaniem usłyszanego rytmu, melodii (dysmuzja);
• nieprawidłowe stosowanie zaimków;
• zaburzenia w posługiwaniu się liczbami, przeprowadzaniu operacji matematycznych (dyskalkulia);
• trudności podczas posługiwania się pieniędzmi;
• nieprawidłowe stosowanie i porównywanie miar (wielkości, długości, szerokości, wysokości, głębokości, ciężaru, objętości);
• trudności z opanowaniem sekwencyjnego porządku czynności wykonywanych podczas gier, zabaw zespołowych;
• problemy z zaplanowaniem kolejności czynności przy wykonywaniu złożonych działań (przygotowanie posiłku, sprzątanie mieszkania, realizacja projektu przedmiotowego).

Objawy dysleksji rozwojowej zmieniają się na poszczególnych etapach rozwoju i edukacji.

Charakterystyczne dla dysleksji objawy można zauważyć w poszczególnych etapach rozwoju dziecka. Należy pamiętać, że stwierdzenie jednego charakterystycznego symptomu nie świadczy jeszcze o tym, że dziecko posiada zaburzenia dyslektyczne. Ale zawsze warto wykonać diagnozę, która wykluczy lub potwierdzi dysleksje. Jeśli dysleksja zostanie potwierdzona należy jak najszybciej podjąć terapię.

Dysleksja jest zaburzeniem rozwojowym, więc jej symptomy mogą pojawić się na każdym etapie rozwoju dziecka. W praktyce najczęściej zauważane są w momencie podjęcia przez nie nauki w przedszkolu lub szkole.

W tym okresie nie można jeszcze postawić rozpoznania specyficznych trudności w uczeniu się. Mówi się raczej o ryzyku dysleksji, czyli zwiększonym prawdopodobieństwie, że zaburzenie to rozwinie się u dziecka w przyszłości.

Dzieckiem z grupy ryzyka dysleksji jest dziecko pochodzące z ciąży i porodu o nieprawidłowym przebiegu, a także dziecko u którego w rodzinie występowały te zaburzenia, a także dziecko, które wykazuje symptomy nieharmonijnego rozwoju psychomotorycznego.

Objawy ryzyka dysleksji w poszczególnych grupach wiekowych:

Wiek niemowlęcy (0-pierwszy rok życia)

• opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy,
• minimalne dysfunkcje neurologiczne (np. obniżony tonus mięśniowy, zbyt długo utrzymujące się pierwotne odruchy wrodzone).

Wiek poniemowlęcy (2-3 lata):

• opóźniony rozwój ruchowy w obrębie motoryki dużej (trudności z utrzymaniem równowagi, opóźniony rozwój i automatyzacja chodu),
• opóźniony rozwój motoryki małej (niezręczność manualna, nieporadność w samoobsłudze oraz zabawach manipulacyjnych),
• słaba koordynacja wzrokowo-ruchowa i opóźnienie rozwoju grafomotorycznego,
• opóźnienie rozwoju mowy.

Wiek przedszkolny (3-5 lat):

• niska sprawność ruchowa w zakresie ruchów całego ciała, złe funkcjonowanie we wszelkich zabawach ruchowych (biegi, jazda na rowerze, ćwiczenia równoważne itp.),
• słaba sprawność w obrębie motoryki małej (trudność i niechęć do wykonywania czynności samoobsługowych i zabaw manipulacyjnych),
• zaburzona koordynacja wzrokowo-ruchowa (niechęć dziecka do rysowania, wykonywanie bardzo uproszczonych rysunków, nieprawidłowy chwyt narzędzi pisarskich),
• zaburzenia funkcji wzrokowych objawiające się m. in. trudnościami w rysowaniu, składaniu według wzoru obrazków, wykonywaniu układanek,
• zaburzenia funkcji językowych (opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, wydłużony okres posługiwania się neologizmami, trudności z zapamiętaniem krótkich wierszyków i piosenek, trudności z budowaniem wypowiedzi, ograniczony zasób słownictwa),
• opóźniony rozwój lateralizacji i orientacji w schemacie ciała i przestrzeni.

Klasa O (6-7 lat)

• utrzymywanie się objawów obniżonej sprawności w zakresie motoryki dużej,
• obniżona sprawność manualna (trudności z wykonywaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi, trudności z opanowaniem prawidłowych nawyków ruchowych podczas rysowania i pisania),
• zaburzona koordynacja wzrokowo-ruchowa (utrzymujący się nieprawidłowy chwyt narzędzi pisarskich, trudności z rysowaniem szlaczków, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych),
• zaburzenia funkcji wzrokowych (trudności z wyróżnianiem elementów z całości, a także z ich syntetyzowaniem w całość, trudności z odróżnianiem kształtów podobnych, np.. figur geometrycznych i liter),
• zaburzenia funkcji językowych (wadliwa wymowa, przekręcanie trudnych wyrazów, błędy w budowaniu wypowiedzi, błędy gramatyczne, dziecko nie radzi sobie z tworzeniem i rozpoznawaniem rymów, trudności z różnicowaniem podobnych głosek, ma problemy z odróżnianiem podobnie brzmiących słów, np. kok–rok, budy– buty, kura–góra,mylenie nazw zbliżonych fonetycznie, trudności z dokonywaniem operacji analizy, syntezy, opuszczania, dodawania, zastępowania, analizowaniem struktury fonologicznej słów, ma trudności z podziałem słowa na sylaby, np. domy = do–my, z wyodrębnieniem pierwszej głoski w słowach, np. /d/ w dym, podawaniem słów rozpoczynających się daną sylabą i/lub głoską, ma problemy z łączeniem sylab w słowo, np. ta–lerz = talerz,
• problemy z zapamiętaniem i zrozumieniem dłuższych poleceń słownych;
• trudności z zapamiętywaniem nazw, wiersza, piosenki, serii, sekwencji oraz więcej niż jednego polecenia w tym samym czasie, nie potrafi wymienić pór roku w odpowiedniej kolejności,
• opóźnienie rozwoju lateralizacji (brak ustalenia ręki dominującej, oburęczność),
• zaburzona orientacja w schemacie ciała i przestrzeni,
• zaburzona orientacja w czasie,
• nasilone trudności w nauce czytania (czytanie bardzo wolne głównie w oparciu o technikę głosowania, często bez poprawnej wtórnej syntezy, przekręcanie wyrazów, brak zrozumienia przeczytanego tekstu),
• trudności w pierwszych próbach pisania.

Wiek szkolny (klasa I – III):

• zaburzenia motoryki (mała sprawność ruchowa całego ciała, niechęć do uczestnictwa w zabawach ruchowych i lekcjach wychowania fizycznego),
• obniżona sprawność ruchowa rąk (nie opanowane w pełni czynności samoobsługowe związane z ubieraniem się, myciem i jedzeniem),
• zaburzona koordynacja wzrokowo-ruchowa (niechęć do rysowania i pisania, utrzymujący się nieprawidłowy chwyt i zaburzenia tonusu mięśniowego przy pisaniu, trudności z rysowaniem szlaczków w liniaturze zeszytu, odtwarzaniem złożonych figur geometrycznych, ogólny niski poziom graficzny rysunków i pisma),
• utrzymujące się zaburzenia funkcji wzrokowych z objawami z poprzedniej grupy wiekowej oraz nasilone trudności z odróżnianiem kształtów podobnych (np. liter m-n, l-t-ł) lub identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni (np. liter p-g-b-d),
• zaburzenia funkcji językowych (wadliwa wymowa, przekręcanie złożonych wyrazów, często przekręca słowa, np. mówi sosza (zamiast szosa), lora (zamiast rola), ma trudności z dzieleniem słów na głoski, trudności z pamięcią fonologiczną i sekwencyjną, trudności dotyczące zapamiętywania sekwencji nazw, sekwencji czasowej i sekwencji cyfr, wierszy, piosenek, tabliczki mnożenia),
• utrzymywanie się oburęczności,
• zaburzona orientacja w schemacie ciała i przestrzeni (trudność z odróżnieniem prawej i lewej ręki, strony ciała, trudności z określaniem położenia przedmiotów względem siebie, nieprawidłowo nazywa stosunki przestrzenne (np. nad, pod)
• pisanie liter i cyfr zwierciadlane i/lub zapisywanie wyrazów od prawej do lewej strony),
• nasilone trudności w nauce czytania (niechętnie podejmuje próby czytania, zazwyczaj czyta wolniej niż rówieśnicy, czytając wyrazy, opuszcza, dodaje, przestawia, zamienia litery, bardzo wolne tempo czytania z prymitywną techniką głoskowania lub sylabizowania z wtórną syntezą słowa i nieliczne błędy, lub bardzo szybkie tempo czytania, lecz z licznymi błędami wynikającymi z domyślania się treści na podstawie kontekstu, niewłaściwe i słabe rozumienie przeczytanego tekstu),
• trudności z opanowaniem poprawnej pisowni związane z opóźnieniem rozwoju spostrzegania wzrokowego i pamięci wzrokowej (trudność z zapamiętaniem kształtu rzadziej występujących liter, mylenie liter podobnych pod względem, np. l-t-ł, m-n, mylenie liter identycznych, lecz inaczej położonych w przestrzeni: p-b-d-g, popełnianie błędów podczas przepisywania tekstów, trudności z opanowaniem poprawnej pisowni wynikające z opóźnienia rozwoju fonologicznego aspektu funkcji językowych i pamięci fonologicznej, nasilone trudności podczas pisania ze słuchu pisząc, zazwyczaj opuszcza i/lub dodaje litery, np. grad – gad, górad, zazwyczaj przestawia i/lub zamienia głoski np. las – sal, los
• zaburzona orientacja w czasie nie potrafi wymienić nazw dni tygodnia we właściwej kolejności.

W starszym wieku szkolnym (powyżej klasy czwartej) część objawów występujących u dzieci w etapie edukacji początkowej utrzymuje się a część zmienia swój obraz. U starszych uczniów z dysleksją rozwojową najczęściej stwierdza się:

• wolne tempo czytania, niechęć do czytania,
• nieprawidłową pisownię, w której dominują błędy ortograficzne,
• trudności z zapamiętaniem: wierszy, terminów, nazw (np. miesięcy), dat, danych, numerów telefonu, przekręcanie nazwisk i nazw, liczb wielocyfrowych,
• trudności w przedmiotach szkolnych, wymagających dobrej percepcji wzrokowej, przestrzennej i pamięci wzrokowej: w geografii – zła orientacja na mapie, w geometrii – rysunek uproszczony, schematyczny, w chemii – niezapamiętywanie łańcuchów reakcji chemicznych,
• trudności w przedmiotach szkolnych wymagających dobrej percepcji i pamięci słuchowej dźwięków mowy: w opanowaniu języków obcych, w biologii – w opanowaniu terminologii, w historii – w zapamiętywaniu nazwisk, nazw.

Wszystkie wymienione powyżej objawy występują indywidualnie u dzieci z różnym nasileniem. Dynamicznie zmieniają się one w toku rozwoju, edukacji oraz terapii dziecka.

Trudności w nauce poszczególnych przedmiotów

Dość często zdarza się, że problemy szkolne dzieci dyslektycznych kojarzone są tylko z nauką języka polskiego. Niestety trudności dotyczą również nauki innych przedmiotów.

Matematyka

• trudności w rozwiązywaniu zadań tekstowych mimo prawidłowego myślenia matematycznego ( problemy z odczytywaniem ze zrozumieniem ich treści )
• błędne przepisywanie np. słupków, znaków działań ( w nieodpowiednich miejscach co może wpływać na prawidłowość obliczeń )
• brak wyobraźni przestrzennej, trudności w zapamiętywaniu kształtów figur i kątów
• słabe rozumienie pojęć ( góra-dół, wyżej-niżej )
• zmiany kierunku w rysunkach ( np. w wektorach )
• niezamierzone zmiany w kolejności cyfr w liczbach
• mylenie znaków nierówności
• zapisywanie liczb od prawej do lewej
• problemy w pamięciowym uczeniu się ( tabliczka mnożenia, wzory )

Geografia

• trudności z czytaniem i rysowaniem map,
• trudności z orientacją w czasie i przestrzeni (wskazywanie kierunków na mapie i w przestrzeni; obliczanie stref czasowych, położenia geograficznego, kąta padania słońca itp.);
• trudności z zapamiętywaniem nazw geograficznych,

Chemia

• trudności z rysowaniem wzorów strukturalnych,
• problemy z zapisywaniem jednostek (np. pH – PH – ph)
• nieprawidłowe zapisywanie łańcuchów reakcji chemicznych.

Biologia

• trudności z opanowaniem terminologii (dłuższe nazwy, nazwy łacińskie),
• problemy z organizacją przestrzenną schematów i rysunków,
• trudności z zapisem i zapamiętaniem łańcuchów reakcji biochemicznych,
• trudności z opanowaniem systematyki (hierarchiczny układ informacji).

Języki obce

• szczególne problemy w nauce tych języków, które cechuje znaczna rozbieżność między wymową a pisownią
• mylenie liter mających w języku polskim inne brzmienie ( np. w j. rosyjskim „m, u, y, b” )
• problemy z rozumieniem mowy ze słuchu, zwłaszcza odtwarzanej z kaset lub płyt w wykonaniu native speakera
• problemy z akcentem i intonacją
• wszystkie trudności występujące w nauce języka polskiego

Historia

• problemy w zapamiętywaniu dat, chronologii zdarzeń
• trudności z zapamiętaniem nazw i nazwisk
• zła orientacja w czasie (chronologia, daty),
• trudności z orientacją na mapach historycznych, wykresach
• trudności ze zrozumieniem dłuższego tekstu.

Technika, plastyka

• trudności w zespoleniu pojedynczych ruchów w całość ( np. podczas wycinania, lepienia, rysowania )
• błędne kierunki odwzorowywania
• niezamierzona niestaranność

Wychowanie fizyczne

• nieudolność w grach zręcznościowych
• pomyłki przy zmianach kierunku w rzędzie i w szeregu ( słaba orientacja w schemacie ciała i przestrzeni )
• problemy w koordynacji ruchu z muzyką
• problemy w ćwiczeniach z przyrządami ( np. ze skakanką, z poręczą ) .